انسان موجودى ذوابعاد است و جوامع انسانى نیز به تبع آن، واجد وجوه مختلفى مى‏ باشند. آن گاه نیز که از مفهوم توسعه سخن به میان مى‏ آید باید جمیع این وجوه را شامل شود نه یک وجه خاص را. نگاه انسان بر محور «خود» و نگریستن همه چیز از دریچه نفع مادى، خصیصه تمدن غالب در عصر حاضر است. لذا توسعه نیز در قالب این نگاه جز مفهومى مادى پیدا نمى‏ کند. با این رویکرد بى گمان مى‏ توان ادعا نمود که در هیچ عصرى از حیات بشر همچون مقطع کنونى، توسعه از مفهوم حقیقى خودش مهجور نشده است .
آنان که رشد اقتصادى را معیار سنجش توسعه یافتگى مى ‏دانند قطعاً راه به خطا رفته ‏اند. شکى نیست که رفع موانع و مشکلات اقتصادى و دغدغه معاش در تعیین میزان توفیق مدیریت ها پارامترى تأثیرگذار است، اما همه معیار این نیست. برخى برآنند که نظام لیبرال سرمایه ‏دارى کارآمد است و مشکلات و موانع اقتصادى و معیشتى جامعه خویش را حل کرده و حداقل رفاه معقول در زندگى امروزین را براى یکایک شهروندان خویش فراهم ساخته و لذا توسعه یافته است.
در این داوری ها، خلطى آشکار نهفته است و آن باز در مهفوم کارآمدى است. براساس چه معیارى باید پذیرفت که رفع موانع اقتصادى و ایجاد رفاه و زمینه لذت و بهره‏ ورىِ بیشتر از زندگى تنها نشانه کارآمدى است؟! اگر چنین باشد، ناگزیر باید پذیرفت که هر جامعه ‏اى که در آن فقر و محرومیت و مشکلات ناشى از آن وجود داشته باشد، داراى مدیریت و برنامه ‏اى ناکارآمد است.
اینک این پرسش مطرح مى‏ شود که آیا در جامعه عصر علوى و نبوى ‏علیه‏السلام فقر و محرومیت به چشم نمى‏ خورد؟ آیا مى ‏توان گفت که نظام نبوى و علوى در قیاس با نظام سرمایه ‏دارى لیبرال کنونى ناکارآمد بوده است؟ مسلماً خیر! بنابراین باید در مبناى شناختمان از کارآمدى تجدید نظر کنیم. درست است که نبود فقر و محرومیت مى ‏تواند در شرایطى حاکى از یک جامعه متعالى و داراى برنامه و مدیریت کارآمد باشد، اما همیشه چنین نیست. آنچه براى ما و هرانسان آزاده دیگر مسلّم مى‏ سازد که نظام هاى علوى و نبوى کارآمد بوده، این است که رویکرد آن ها مبارزه با عنصر تبعیض بوده و در اندیشه شان دغدغه عدالت وجود داشته است.
در این جا در پاسخ به آن دسته از اندیشمندانى که معیار توسعه یافتگى را تنها رفاه مادى و بالارفتن تولید ناخالص ملى و انباشت سرمایه مى‏ دانند نمونه ‏هایى را طرح مى ‏کنیم، تا روشن شود که زمینه برخى رشدهاى مشهود امروزى از چه راه هایى و با چه زمینه هایى در طول تاریخ فراهم شده است.