از آنجا که در بحث تمدن‏ها، ایده ‏ی گفتگو و فرضیه ‏ی برخورد تمدن‏ها در دنیا بسیار مطرح شده‏ اند، بجاست که جهت فهم جایگاه صحیح این دو رأی و نقد هر یک به نکاتی منطقی و روش ‏شناختی درباره ‏ی آنها توجه نمود. به خصوص برای نقد دقیق فرضیه ‏ی برخورد تمدن‏ها و تلاش برای ابطال علمی آن باید جایگاه درست آن را شناخت وگرنه نقدها بی‏اثر و شعاری خواهند بود، چنانکه تاکنون کثیری از نقدها چنین بوده‏ اند و مقام توصیف و تبیین را با مقام توصیه و تکلیف خلط نموده ‏اند. این مقاله بر آن است که نشان دهد بر فرض عدم ابطال فرضیه‏ ی برخورد تمدن ‏ها باز هم ایده ‏ی گفتگوی تمدن‏ها، که ورای هر فرضیه‏ ی علمی از ارزش‏ های والای اخلاقی سرچشمه می‏ گیرد، می ‏تواند الگویی مفید و سازنده باشد. در این مقاله، نویسنده با تفکیک رویکرد توصیفی – تبیینی (علمی) در پاسخ به مسأله‏ ی تمدن‏ ها و رویکرد توصیه ‏ای – ارزشی (اخلاقی) در پاسخ به آن، بر آن است که رویکرد فرضیه ‏ی «برخورد تمدن‏ها» توصیفی – تبیینی (علمی) است و رویکرد ایده‏ ی «گفتگوی تمدن‏ها» توصیه ‏ای – ارزشی (اخلاقی) است و این دو، به دلیل تفاوت رویکردها، لزوماً با یکدیگر در تعارض نیستند و منفصله ‏ی حقیقیه پنداشتن عبارتی که یک طرف آن فرضیه‏ ی برخورد و طرف دیگر آن ایده ‏ی گفتگو باشد، مغالطه است. نویسنده ضمن اینکه مخاطب را به این نکته توجه می ‏دهد که در این بحث منطقی و روش شناختی درصدد داوری و ارزیابی فرضیه یا ایده‏ ای نیستیم، تأکید می‏ کند که هر سخن علمی لزوماً درست نیست و هر سخن درستی نیز لزوماً علمی نیست و دایره ‏ی درست و نادرست بزرگ‏تر از علمی و غیرعلمی است. نویسنده، در ادامه، به بررسی تطبیقی فرضیه ‏ی علمی «برخورد تمدن‏ها» و ایده‏ ی اخلاقی «گفتگوی تمدن‏ها» پرداخته و پس از بررسی مواضع خلاف و وفاق، در بخش نتیجه ‏گیری، این نکته را مطرح می ‏کند که فرضیه ‏ی برخورد و ایده ‏ی گفتگو نه تنها، لزوماً، با هم ناسازگار نیستند، بلکه حتی می‏ توان میان آنها نوعی نزدیکی و مکملیت تصویر نمود، به نحوی که فرضیه‏ ی «برخورد تمدن‏ها»، در صورت عدم ابطال به روش علمی، واقعیت را آنچنان که هست (یا ممکن است در آینده باشد) نشان داده و امکان کنترل آن را به دست دهد، و ایده‏ ی «گفتگوی تمدن‏ها» واقعیت را به صورتی که مطلوب است (آنچنان که باید باشد) تغییر داده و مانع از حوادث تلخ و ناگوار، برای جوامع بشری، در آینده، شود.