ادیان الهی در راستای آرمان های متعالی خود و تحقق بخشی به جامعه دینی مطلوب، توجهی ویژه به علم و نقش و تأثیر آن در سازندگی و بالندگی فردی و اجتماعی دارند.

دین اسلام در این میان از جامعیت و کمال برخوردار است و در هویت تاریخی خود، جامعه ای را به تصویر می کشد که صدرنشین علمی جهان بوده و این تجربه و سابقه ی گرانبهای تاریخی جهان اسلام، باید در پی ریزی ساختار برنامه های علمی و پژوهشی و توسعه ای دانش محور جوامع دینی مورد توجه جدی قرار گیرد.

از این روی در این جستار، سابقه تاریخی درخشان رویارویی جامعه ی اسلامی با جهان علم و معرفت، در قرون اولیه ی اسلام، به عنوان یک حقیقت علمی و پدیده ای آموزنده و الهام بخش برای برنامه های توسعه و رشد علمی یک جامعه ی دینی مطلوب مورد توجه قرار گرفته است.

همچنین مواجهه ی یک و نیم قرن اخیر جهان اسلام با دنیای علم و معرفت، با توجه به آسیب های جدی بوجود آمده در این رویارویی و تفاوت های جدی آن با رویارویی نخست، پدیده ای عبرت آموز است که در یک نگاه مقایسه ای و آسیب شناسانه، ما را در ترسیم راهکارهای توسعه و رشد علمی در جامعه دینی مطلوب یاری می نماید.

یکی از مولفه های مهم و تاثیرگذار در مسیر فهم و درک جایگاه علم و توسعه ی دانش محور جامعه دینی، رابطه ی توسعه ی علم با نوع تلقی غالب دینداران از جامعه دینی است. جوامع دینی در یک دسته بندی به انواع ذیل قابل تقسیم اند:

۱) جامعه ی دینی خردستیز؛

۲) جامعه ی دینی خردگریز؛

۳) جامعه ی دینی خردمدار؛

۴) جامعه ی دینی خردپذیر.

این تقسیم بر اساس نوع دینداری غالب در جوامع دینی شکل گرفته است و هر نوع آن، در نحوه رویارویی با علم و توسعه ی دانش محور جامعه ی دینی تاثیر می گذارد و از مهم ترین موضوعات زیربنایی جوامع دینی است که تا آسیب شناسی و اصلاح نگردد، هرگز غایت جامعه دینی مطلوب شکل نخواهد گرفت.

نوع نگاه به مسئله ی رابطه ی علم و دین و شکل پاسخگویی به این مسئله و معضل پیچیده، از مولفه های دیگری است که فرآیند رشد و توسعه ی علمی در جامعه ی دینی را دستخوش تغییرات و تحولات جدی می کند و در فصلی بدان پرداخته شده است.

توجه به مسئله ی روش، به عنوان موتور محرک کاروان علم در جوامع، همچون راهکاری کلان برای رشد و توسعه ی علم در جامعه دینی موضوع فصل دیگری از این جستار است.

نوع مواجهه با عمل علمی در جامعه ی دینی و تبیین و تصحیح آن از راه کارهای شکل دهنده و تعیین کننده ی سیاست های کلان علمی و موثر در روند رشد و توسعه ی علم در جامعه ی دینی است.